Wybudowany w połowie XIV wieku w stylu gotyckim przez kapitułę warmińską, która była jego właścicielem od 1397 do roku 1772. Zamek pełnił funkcje obronne oraz był siedzibą min. administratora dóbr kapituły. Najsławniejszym mieszkańcem zamku był Mikołaj Kopernik, który pełnił obowiązki administratora w latach 1516–1521. Na jednej ze ścian zachowała się po nim oryginalna tablica astronomiczna. W dawnym refektarzu oraz komnacie administratora znajdują się unikalne sklepienia kryształowe datowane na ok. 1520 rok. Obecnie w zamku mieści się Muzeum Warmii i Mazur.

Tablica astronomiczna na olsztyńskim zamku jest jedynym na całym świecie zachowanym instrumentem astronomicznym wykonanym i używanym przez Mikołaja Kopernika. Czerwone farby do wykresów Kopernik sprowadził z Włoch, czarne linie domalowano po śmierci Kopernika, próbując przerobić tablicę na zegar słoneczny. Tablica nosi ślady uszkodzeń wynikłe z przebudów, jakim w ciągu wieków ulegał krużganek. Badania Kopernika posłużyły do reformy kalendarza w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII – wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego.

W północnym skrzydle zachowane są gotyckie belki stropowe z 1370 i 1373 r. W skrzydle południowym belki stropów i hurdycji wykonane zostały z drewna ściętego w latach 1425-29. Zdolności obronne hurdycji nigdy nie zostały wypróbowane.

Architektura

Najstarszą budowlą dzisiejszego Olsztyna jest zamek kapituły warmińskiej, wzmiankowany w akcie lokacyjnym miasta z 31 października 1353 r., posiadający już wówczas w swoim otoczeniu przedzamcze, młyn i rów młyński . Zamek olsztyński zbudowany jest z cegły, na podmurówce kamiennej, na czworokątnym planie. Nie ulega wątpliwości, że prace przy budowie samego zamku i jego murów obronnych musiały być prowadzone etapami. Oczywiście stan realizacji warowni w roku 1353 nie jest dokładnie znany. Pewne jest, że budowę murów kurtynowych zamku właściwego powiązano z budową pierwszego skrzydła zamkowego – północnego, łączącego funkcje mieszkalno-reprezentacyjne z gospodarczymi . Otrzymało ono w części zachodniej dwie kondygnacje piwnic, w części wschodniej jedną, a powyżej sklepione przyziemie. Pierwsze piętro, które zajmował administrator komory olsztyńskiej (w latach 1516-1521 był nim kanonik Mikołaj Kopernik ), mieściło kaplicę nakrytą sklepieniem gwiaździstym, a także refektarz i mieszkanie z kancelarią, prawdopodobnie pierwotnie nakryte stropami belkowymi. Wyższe kondygnacje skrzydła zamkowego, wyposażone w mocne stropy belkowe, oraz poddasze pełniły rolę magazynów. Transport towarów zapewniał szyb towarowy, wykonany w grubości ściany dziedzińcowej, obsługiwany za pomocą wyciągarki zawieszonej na konstrukcji dachowej. Reprezentacyjne pierwsze piętro skrzydła gotyckiego zamku poprzedzał od strony dziedzińca krużganek. Skrzydło północne prawdopodobnie ostatecznie zrealizowano około 1373 r. Z zewnątrz zdobiły je dwa identyczne szczyty sterczynowe, rozczłonkowane ostrołukowymi blendami przeprutymi kolistymi przeźroczami i zwieńczonymi wimpergami z kwiatonami. Tynki blend pokrywały malowane dekoracje maswerkowe, typowe dla gotyckiej architektury Warmii i Prus Krzyżackich .
Już w trakcie budowy wieży przewidziano realizację drugiego, południowego skrzydła zamkowego – początkowo niskiego, piętrowego. Ostatecznie, w toku budowy trwającej do około 1429 r., od zewnątrz skrzydło to otrzymało nadwieszoną hurdycję, skrytą nieco za wschodnim szczytem zaś od strony dziedzińca w trzech górnych kondygnacjach elewację wykonaną w konstrukcji szkieletowej .

Od strony Łyny zachowany mur zewnętrzny z półokrągłą basztą łupinową, resztkami narożnej baszty prostokątnej oraz prostokątnym budynkiem wartowni, sąsiadującym z kamiennym mostem przerzuconym nad Łyną. Od strony miasta, w fosie resztki cylindrycznej baszty. Od południa międzymurze zamyka tzw. magazyn solny, XVII-wieczny budynek załogi zamkowej przekształcony w XIX w. na skład soli . Grobla do miasta dzieli fosę na dwie części, jedną z nich zajmuje Amfiteatr im. Czesława Niemena. Przy wejściu na groblę od strony miasta pomnik Ławeczka z Kopernikiem z 2003 r., autorstwa Urszuli Szmyt. Na dziedzińcu trzy pruskie posągi – „baby pruskie”, wersalski kamień graniczny z 1919 r. z granicy polsko-niemieckiej oraz studnia. Na międzymurzu, nieopodal wieży kamienna rzeźba „Układ Słoneczny” z 1973 r., autorstwa belgijskiego artysty Jeana-Marie Becheta.

Zamek wzniesiono w miejscu z natury obronnym, na wzniesieniu w szerokim zakolu Łyny. Miasto rozwinęło się po jego południowo – wschodniej stronie, także w zakolu rzeki. Po drugiej stronie, od północnego – zachodu, założono zamkowy folwark, a u podnóża zamku na rzece, młyn. Folwark zapewne pełnił rolę przedzamcza, przez jego teren wiodła droga do zamku. Miasto i warownię oddzielała fosa, zasilana wodami Łyny.

Zamek wzniesiono z cegły na podmurówce z kamienia. Jego najstarszą częścią było główne, północno-wschodnie skrzydło mieszkalne i mur obwodowy z bramą. W latach 70-tych XIV wieku w zachodnim narożniku umieszczono kwadratową w planie wieżę oraz budynek o funkcjach gospodarczych, administracyjnych i może mieszkalnych przy kurtynie południowo – zachodniej. W ostatnim dziesięcioleciu XIV wieku podwyższono mury obwodowe i oba przeciwległe skrzydła.
Główny dom przyjął ostatecznie formę czterokondygnacyjnego budynku o dwóch dekoracyjnych, schodkowych szczytach wieńczących krótsze boki. Od strony dziedzińca przylegały do niego piętrowe krużganki. Układ pomieszczeń wzorowany był na założeniach krzyżackich, choć pomieszczenia reprezentacyjne były w Olsztynie stosunkowo niskie. Obszerne piwnice sklepiono krzyżowo i wzmocniono dodatkowymi łukami sklepiennymi. W części zachodniej miały one dwie kondygnacje. Pomieszczenia przyziemia pierwotnie także były sklepione krzyżowo, znajdowała się tam zbrojownia, spiżarnia i izba zarządcy zamku. Poniżej, w poziomie piwnic w osobnym pomieszczeniu, prawdopodobnie umieszczono skarbiec kapituły. Na piętrze znajdowały się: izba mieszkalna administratora z wykuszem latrynowym, trójprzęsłowy refektarz i dwuprzęsłowa kaplica św. Anny po stronie wschodniej. Refektarz i komnata administratora otrzymały wspaniałe sklepienia kryształowe, a kaplica sklepienie gwiaździste. Trzecia i czwarta kondygnacja były jednoprzestrzenne, z biegnącym dookoła gankiem obronnym. Ciekawym i nietypowym rozwiązaniem było umieszczenie szybu windy na wysokości refektarza. Za pomocą lin wciągano tamtędy towary na wyższe poziomy. Na piętro reprezentacyjne dostać się można było z krużganka, który połączony był także z gankiem obronnym przy północno – zachodnim murze obronnym. Na wyższe piętra można się było dostać kręconymi schodami umieszczonymi w grubości muru. Po podwyższeniu głównego domu o czwartą kondygnację nowe piętro obronne znalazło się wyżej niż ganek muru kurtynowego łączącego dom z wieżą narożną. Zapewne dla ich skomunikowania nadbudowano przy budynku mur obronny, umieszczając w nim przejście, a powstałą w ten sposób nadbudówkę zwieńczono małym gotyckim szczytem.
Pod koniec XIV wieku także budynek południowo – zachodni otrzymał nowe trzy piętra o funkcji magazynowo – mieszkalnej. Ostatecznie osiągnął tą samą wysokość co dom główny, lecz posiada niższy dach z racji węższej podstawy. Nie posiada on piwnic, w przyziemiu umieszczono kuchnię, piekarnię, browar ze słodownią, a przy bramie izbę stróża. Na piętrze urządzono izby urzędowe oraz mieszkanie burgrabiego. Górne kondygnacje pełniły rolę magazynowo – obronną, a elewację od strony miasta ozdobiono szczytem sterczynowym. Komunikację zapewniał dwupoziomowy, drewniany krużganek. W latach 1530-1531 do skrzydła tego przeniesiono kaplicę zamkową, wykonaną wraz z zakrystią przez mistrza Mikołaja z Olsztyna. Została ona zwieńczona bogatym sklepieniem sieciowo – żebrowym.
Od strony zewnętrznej mury zostały zwieńczone hurdycjami, a wieża narożna otrzymała wówczas cylindryczną, jednokondygnacyjną nadbudowę. Ponownie podwyższono ją w XV wieku, kiedy to osiągnęła dziewięć kondygnacji. Na piątym i siódmym piętrze zachowały się ślady po kominkach ogrzewających pomieszczenia, być może, wartowników. O funkcji mieszkalnej wieży świadczy także relikt wykusza ustępowego od strony Łyny. Drzwi na pierwszym, cylindrycznym piętrze wieży prowadziły na ganek obronny muru kurtynowego, z wyższej kondygnacji prowadziło natomiast przejście na hurdycje skrzydła południowo – zachodniego.
Nie jest znany dokładny wygląd wieży bramnej wiodącej na dziedziniec zamkowy. Wiadomo jedynie iż posiadała czworoboczną podstawę i posiadała ostrołukowy przejazd bramny. W XV wieku nastąpiła budowa muru zewnętrznego z bramą Dolną, poprzedzoną mostem na Łynie. Obwód tych murów wzmocniono cylindrycznymi basztami, a zamek, z zachowaniem strategicznej i komunikacyjnej autonomii, połączono z obwarowaniami miejskimi.

Historia Zamku:

Około 1334 roku powstała na wzgórzu w zakolu Łyny drewniano-ziemna strażnica. Na jej miejscu kapituła warmińska rozpoczęła budowę murowanego zamku, który powstał pomiędzy rokiem 1348 a 1353, gdy miasto uzyskało prawa miejskie. Składał się on wówczas z jednego skrzydła po północno-wschodniej stronie czworokątnego dziedzińca. Dojście do zamku, otoczonego pasem murów obronnych i fosą prowadziło od strony Łyny mostem zwodzonym. Południowo-zachodnie skrzydło zamku zbudowano w XV wieku. Wieżę z połowy XIV wieku, położoną w zachodnim narożniku dziedzińca, przebudowano w początku XVI wieku, nadając jej kształt okrągły na czworokątnej podstawie, a wysokość 40 m. Jednocześnie zamkowe mury obronne podwyższono do wysokości 12 m i uzupełniono drugim pasem niższych murów, wzmocnionych basztami. System zamkowych murów połączono częściowo z murami miejskimi, przez co zamek stał się jak gdyby potężnym bastionem wysuniętym poza miasto i broniącym do niego dostępu. Zamek należał do kapituły warmińskiej, która, wraz z biskupem warmińskim, do 1454 podlegała wojskowej opiece zakonu krzyżackiego. Z tego względu odegrał sporą rolę podczas wojen polsko-krzyżackich. W 1410 po bitwie pod Grunwaldem poddał się bez walki Polakom, w 1414 zaś zdobyli go oni po kilkudniowym oblężeniu. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) przechodził z rąk do rąk. Krzyżacy zagrozili zamkowi i miastu jeszcze w 1521, obrona jednak była tak skuteczna, że poprzestali po jednym, nieudanym szturmie. Kapituła powierzała zarządzanie komornictwem olsztyńskim wybieranemu co roku ze swego grona kanonikowi nazywanemu administratorem. W latach 1516–1521, z krótką przerwą, administratorem komornictwa olsztyńskiego był Mikołaj Kopernik. On właśnie przygotował obronę Olsztyna przed najazdem krzyżackim. W XVI wieku gościli tu też dwaj biskupi warmińscy, a zarazem wielcy pisarze: Jan Dantyszek – „pierwszy poeta sarmacki”, obdarzony cesarskim wawrzynem za „pieśni łacińskie” (1538, 1541) oraz Marcin Kromer z równą swobodą tworzący po łacinie i po polsku dzieła naukowe i literackie (1580). Kromer poświęcił wówczas kaplicę św. Anny, niedawno zbudowaną w południowo-zachodnim skrzydle zamku, a obdarzoną misternym siatkowym sklepieniem.

Z czasem oba skrzydła zamku utraciły militarne znaczenie, a dla celów mieszkalnych stały się mało dogodne. W 1758 doprowadzono więc do zamku dojazd od strony miasta i zbudowano z tej strony skrzydło pałacowe, jednocześnie likwidując podgrodzie i część murów. W 1779 zatrzymywał się tutaj Ignacy Krasicki. Po zaborze Warmii (1772) zamek przeszedł na własność zarządu państwowych majątków ziemskich, mieściła się tu przez pewien czas również parafia ewangelicka. W 1845 most nad fosą zastąpiono groblą łączącą zamek z miastem, fosę zaś osuszono. W latach 1901–1911, w związku wybraniem zamku na siedzibę prezydenta rejencji olsztyńskiej (odpowiednik wojewody) przeprowadzono generalny remont zamku. Zmieniono wówczas poziom podłóg w refektarzu, a w krużganku wprawiono futryny okienne i dostawiono neogotycką klatkę schodową. Wieżę zamkową, która straciła hełm (stożkowy dach) podczas burzy w 1821 roku, uwieńczono ponownie w 1926, po ponad stu latach. W 1921 w salach zamku umieszczono muzeum. Było to wówczas muzeum regionalne o charakterze etnograficznym, którego kierownictwo znajdowało się w rękach nauczycieli olsztyńskich: Leonarda Fromma – archeologa i Hugo Hermanna Grossa – nauczyciela przyrody. Zamek także i dzisiaj służy celom muzealnym. W 1945 zamek stał się siedzibą Muzeum Mazurskiego, które dzisiaj nosi nazwę Muzeum Warmii i Mazur. Oprócz działalności wystawienniczej dużą popularnością cieszą się imprezy organizowane tu w ramach Olsztyńskiego Lata Artystycznego (OLA) jak wieczory zamkowe i „Niedziele w Muzeum”.

Przebudowy

Wiek XVI przyniósł pierwsze przebudowy olsztyńskiego zamku. Zapewne w latach 1510-1520 być może mistrz Matz z Gdańska, znany budowniczy wielu sklepień kryształowych, wykonał podobne sklepienia na piętrze skrzydła północnego każdym z dwóch pomieszczeń o innym rysunku i geometrii). Jeszcze przed 1530 r. szkieletową ścianę dziedzińcową skrzydła południowego obmurowano z dwóch stron(zarówno z zewnątrz, jak i od wewnątrz) ceglanym murem i taki stan z „zatopioną” w grubości muru drewnianą konstrukcją – przetrwał do czasów współczesnych. Na mocy umowy z 1530 r., zawartej z miejscowym budowniczym mistrzem Mikołajem, w skrzydle południowym pojawiła się kaplica św. Anny, nakryta sklepieniem
sieciowym, a przy nim przybudówka mieszcząca zakrystię oraz mieszkanie wikariusza zamkowego, zwane Izbą Ptasią.
W późniejszych wiekach zamek przeszedł jeszcze dwie większe przebudowy rzutujące na jego wygląd zewnętrzny: budowę barokowego pałacu na podbudowie
wschodniego muru kurtynowego i wschodniego tzw. muru wysokiego w latach 1756-1758 oraz przebudowę skrzydła północnego i wschodniego na kancelarię i mieszkanie służbowe prezydenta rejencji olsztyńskiej w latach 1909-1911

Więźba dachowa

Nad północnym skrzydłem zamku zachowała się więźba storczykowa zredukowana podwójnie (poprzecznie i podłużnie). Więźba ta powstała około 1373 r.,zaś strop między pierwszą a drugą kondygnacją spichrzowo obronną, na którym dodatkowo podparto belki wiązarowe więźby dachowej, założono po 1370 roku. Sosnową konstrukcję dachową wykonano bezpośrednio po ostatniej ścince drewna, o czym świadczą podłużne spękania, przebiegające przez ciesielskie znaki montażowe ,powstałe w wyniku wysychania drewna. Więźbę wznoszono zatem ze świeżo
pozyskanego drewna, które wkrótce po ścięciu zostało obrobione, oznakowane w trakcie tzw. odwiązania więźby na placu budowy i wbudowane, zaś proces jego wysychania dokonał się już po wykonaniu konstrukcji. Ciesielskie znaki montażowe szkieletowych ścian hurdycji. Nad południowym skrzydłem zamku zachowała się także więźba storczykowa zredukowana podwójnie (poprzecznie i podłużnie), wykonana wraz z hurdycją z drewna sosnowego około 1429 roku

Jest to więźba jednostorczykowa, trójjętkowa ,ze storczykiem w co drugim wiązarze, zawieszonym w kalenicy i na jętkach całkowitych, przy czym z dwoma dolnymi jętkami storczyk połączony jest także parą krótkich mieczy. Wszystkie wiązary posiadają miecze stopowe oraz krótkie miecze nad dolną jętką. Rama storczykowa, złożona z podwaliny i trzech poziomów rygli,
usztywniona jest długimi, równoległymi zastrzałami, pochylonymi w kierunku zachodniego szczytu, spinającymi po dwa storczyki oraz wszystkie poziomy rygli. Rama storczykowa stanowi usztywnienie podłużne całej więźby dachowej oraz
opartych o nią, murowanych szczytów, wzniesionych po zamontowaniu więźby.

Więźbę dachową wykonano łącznie z najwyższą kondygnacją skrzydła południowego, zaopatrzoną w nadwieszoną nad zewnętrznym murem, drewnianą hurdycję o konstrukcji szkieletowej. Słupy zewnętrznej i wewnętrznej ściany szkieletowej hurdycji zostały stężone z wiązarami więźby dachowej mieczami omocnych złączach na nakładkę zaczepową, a obydwie konstrukcje oznakowano jednolitym, rozbudowanym systemem ciesielskich znaków montażowych, który zachował się do naszych czasów w stanie niemal kompletnym.

W czasie wojny z Krzyżakami latem 1410 r. warownię na krótko zajęły wojska polskie, które przekazały ją księciu Janusowi I Mazowieckiemu, który oprócz Olsztyna otrzymał Oster Rhoda i Działdowo. Polskie panowanie w Olsztynie nie trwało długo, powróciło do kapituły jesienią. Cztery lata po tych wydarzeniach, podczas tzw. wojny głodowej, 8 sierpnia 1414 roku Polacy ponownie stanęli pod murami twierdzy. Na wieść o ich przybyciu załoga została ewakuowana, w wyniku czego zamek został zdobyty bez wysiłku przez oddział pod dowództwem rycerza Dziersława z Włostowic i pozostał tam do września, kiedy zamek został zdobyty przez dowódcę wojsk Gestina Helfrica Von Drach. Po wojnie zewnętrzne murowane obwarowania rozbudowano, by stać się bramą dolną, będącą wówczas głównym wjazdem do zamku. Solidny obwód jest wzmocniony cylindryczną wieżą, częściowo przystosowaną do użycia broni palnej. W pierwszej połowie XV wieku olsztyńską twierdzę połączono z obwarowaniami miejskimi  zachowała ona jednak strategiczną oraz komunikacyjną autonomię i była oddzielona od miasta szeroką fosą.

Na początku wojny trzynastoletniej (1454) niezadowoleni ze zwiększenia obciążeń podatkowych mieszczanie ruszyli na zamek z intencją jego zburzenia. Ich zamiary były uderzająco odważne, ale jak to w życiu, z planów tych niewiele wynikło i ostatecznie próba ta skończyła się na odebraniu kluczy administratorowi kapitulnemu i spaleniu jednego z mostów. W roku następnym twierdzę podstępem opanował najemny dowódca zaciężnych wojsk na usługach Zakonu Jerzy von Schlieben, który najpierw zmusił kanoników do ustępstwa, a potem osadził wszystkich w więzieniu. W 1466 roku na mocy pokoju toruńskiego Olsztyn wraz z całą Warmią został przyłączony do Polski. Z początkiem XVI stulecia przebudowano wnętrza w domu południowozachodnim i wykonano nowe sklepienia w budynku mieszkalnym oraz w kaplicy. Być może prace te prowadzono pod okiem Mikołaja Kopernika, który w latach 151621 (z roczną przerwą) mieszkał tutaj pełniąc funkcję administratora dóbr kapituły warmińskiej. Astronom dowodził skuteczną obroną twierdzy, jaka miała miejsce w roku 1520 podczas ostatniej wojny polskokrzyżackiej.

W czasie wojny z Krzyżakami latem 1410 r. warownię na krótko zajęły wojska polskie, które przekazały ją księciu Janusowi I Mazowieckiemu, który oprócz Olsztyna otrzymał Oster Rhoda i Działdowo. Polskie panowanie w Olsztynie nie trwało długo, powróciło do kapituły jesienią. Cztery lata po tych wydarzeniach, podczas tzw. wojny głodowej, 8 sierpnia 1414 roku Polacy ponownie stanęli pod murami twierdzy. Na wieść o ich przybyciu załoga została ewakuowana, w wyniku czego zamek został zdobyty bez wysiłku przez oddział pod dowództwem rycerza Dziersława z Włostowic i pozostał tam do września, kiedy zamek został zdobyty przez dowódcę wojsk Gestina Helfrica Von Drach. Po wojnie zewnętrzne murowane obwarowania rozbudowano, by stać się bramą dolną, będącą wówczas głównym wjazdem do zamku. Solidny obwód jest wzmocniony cylindryczną wieżą, częściowo przystosowaną do użycia broni palnej. W latach międzywojennych odbudowano uszkodzony sto lat wcześniej w pożarze hełm wieży, przeprowadzono też pierwsze badania archeologiczne. Nie zniszczony w czasie II wojny zabytek aktualnie pełni funkcje muzealne.

Do czasów współczesnych średniowieczna siedziba biskupów warmińskich zachowała się w nad wyraz dobrej kondycji i na tle większości podobnych budowli ten zgrabny zameczek sprawia bardzo korzystne wrażenie. Obecnie mieści się w nim Muzeum Warmii i Mazur, a od 1997 roku działa tutaj również Bractwo Rycerskie. Cenne i bogate zbiory obejmują m.in. ekspozycję archeologiczną, kolekcję sztuki zdobniczej, rzemiosło artystyczne, sztukę współczesną, stare ikony. Osobne miejsce zajmuje stała wystawa biograficzna poświęcona Mikołajowi Kopernikowi prezentowana w komnacie wielkiego astronoma. Oprócz muzeum na zamku funkcjonuje niewielka galeria oraz sklep z pamiątkami, a na podzamczu  kawiarnia.